Làm thế nào để thế giới hiểu Nakba là gì?

Nakba từ tiếng Arập có nghĩa là “thảm họa”. Người dân Palestine đã phải chịu đựng Nakba khi xã hội của họ bị phá hủy sau khi Nhà nước Israel được thành lập vào năm 1948. Yêu cầu chính thức của Liên hợp quốc công nhận vai trò của Nhà nước Israel trong việc buộc trục xuất hơn 700.000 người Palestine khỏi vùng đất của họ, thông qua nghị quyết 181, “Kế hoạch phân chia”, đề xuất chia lãnh thổ Palestine thành hai quốc gia, một cho người Arập và một cho người Do Thái.

Một người biểu tình giơ chiếc chìa khóa tượng trưng cho ngôi nhà của những người Palestine đã bị trục xuất khỏi nhà của họ 75 năm trước trong cuộc biểu tình đánh dấu Ngày Nakba ở Ramallah vào ngày 15 tháng 5 năm 2023 (Ảnh: AFP)

Vào thời điểm đó, thế giới kỷ niệm việc thành lập Nhà nước Do Thái Israel như một phản ứng trước nạn diệt chủng của chủ nghĩa Quốc xã đối với người Do Thái. Rất ít người bên ngoài thế giới Arập chú ý đến việc trục xuất hàng trăm nghìn người Palestine ra khỏi nhà của họ. Phải mất nhiều thập kỷ, thuật ngữ “Nakba” mới có được sức hút như một khái niệm chính trị xác định thảm họa mà người Palestine phải gánh chịu.

Mặc dù xuất hiện trong một cuốn sách năm 1948 của một trí thức người Syria Constantin Zureik, việc sử dụng phổ biến từ “Nakba” chỉ tồn tại trong thời gian ngắn cho đến cuối những năm 1980. Ngày nay, thuật ngữ này được sử dụng rộng rãi nhưng nó không phải là một phần của câu chuyện chính trị của người Palestine trong gần 40 năm. Điều này không có nghĩa là “thảm họa” chưa được biết tới, mà ngược lại; nó thường được coi là một phần của ký ức tập thể người Palestine cũng như của thế giới Ả Rập.

Cần phải xem xét lý do tại sao từ “Nakba” hầu như không được sử dụng trong nhiều thập kỷ chỉ để sau đó lại xuất hiện trở lại như một khái niệm chính trị, với bản gốc bằng tiếng Arập được sử dụng mà không cần dịch trong tất cả các ngôn ngữ, kể cả tiếng Do Thái.

Việc trục xuất phần lớn người Palestine khỏi quê hương của họ là không thể phủ nhận xét từ quan điểm lịch sử và đã được ghi chép kỹ lưỡng. Một ví dụ về bằng chứng đó là bức thư của Thủ tướng Israel David Ben Gurion gửi cho con trai ông, trong đó ông bày tỏ niềm tin rằng người Palestine sẽ không tự nguyện rời đi. Ông viết thẳng thừng: “Chúng ta phải trục xuất người Arập và thế chỗ họ”.

Tương tự, Yosef Weitz, giám đốc đất đai và trồng rừng tại Quỹ Quốc gia Do Thái (JNF), đã viết trong nhật ký của mình: “Phải rõ ràng rằng không có không gian cho cả hai dân tộc ở đất nước này”. Tất nhiên, người Palestine không sẵn sàng từ bỏ đất đai của họ, càng không nghĩ rằng họ phải đối mặt với việc bị trục xuất hàng loạt. Hầu hết đều nghĩ rằng họ sẽ quay trở lại và thậm chí còn giữ chìa khóa nhà nhưng họ đã bị cấm làm như vậy.

Người tị nạn Palestine Ebthaj Dawla đầy cảm xúc trong cuộc phỏng vấn về Nakba tại nhà bà ở Thành phố Gaza vào ngày 22 tháng 2 năm 2023 (AFP)

Việc trục xuất bắt đầu trước khi kết thúc thời kỳ ủy trị của Anh, nhưng vào tháng 6/1948, việc phá hủy các thị trấn Arập được thực hiện như một chính sách chính thức. Tại Tel Aviv, Weitz đã gặp Ben Gurion, người đã trở thành thủ tướng, để trình bày với ông một bản ghi nhớ dài ba trang có tựa đề “Chuyển giao hồi tố: Một kế hoạch giải quyết vấn đề Arập ở Nhà nước Israel”. Ở đó, nó được kêu gọi ngăn chặn việc người Arập trở về nhà của họ bằng cách phá hủy làng mạc của họ trong các hoạt động quân sự và định cư người Do Thái tại các thị trấn và làng mạc Arập.

Sau khi thành lập Nhà nước Israel, hình tượng người tị nạn Palestine ngày càng được củng cố theo thời gian và người Palestine không được phép quay trở lại vùng đất của mình để thu hồi tài sản. Xu hướng đầu tiên của nhiều gia đình là ở lại những nơi gần đó chờ ngày trở về, nhưng sau nhiều thập kỷ bị buộc phải lưu vong, phần lớn đã phân tán đến nhiều quốc gia và một thiểu số cố gắng ở lại trong giới hạn của Nhà nước Israel mới.

Tuy nhiên, mối quan hệ gia đình và tình bạn giữa những cư dân trong cùng làng hoặc trại đã trở thành cơ bản và tạo điều kiện cho sự gắn kết cần thiết để duy trì bản sắc và củng cố ký ức tập thể của người Palestine, trong đó trải nghiệm và ký ức về người Nakba như một câu chuyện lịch sử - bản sắc có vai trò liên quan. Do đó, Nakba đã phát triển từ một câu chuyện mang tính trải nghiệm trở thành một phần trong diễn ngôn chính trị của Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO). Trường hợp này xảy ra bất chấp những nỗ lực sử học của Israel nhằm xóa bỏ hồ sơ về thanh lọc sắc tộc.

Như thường xảy ra khi đối mặt với một sự kiện đau buồn tập thể, người ta phải chờ đợi một sự thay đổi thế hệ để bắt đầu xây dựng lại lịch sử của chính mình một cách có trật tự. Thảm họa như vậy dù không dùng đến thì Nakba vẫn luôn hiện hữu. Như nhà nhân chủng học Diana Allan chỉ ra: “Trong những năm 1950 và đầu những năm 1960, những thuật ngữ uyển chuyển hơn đã được sử dụng để mô tả các sự kiện năm 1948, bao gồm al-ightisab (vụ cưỡng hiếp), al-ahdath (các sự kiện), al-hijra (cuộc di cư), lamma sharna wa tlana (khi chúng tôi bôi đen mặt và rời đi). Khi xã hội Palestine đã bị phá hủy, các gia đình Palestine bị bỏ lại trong khi họ chờ đợi được giải phóng vùng đất của họ với sự giúp đỡ của các nước Arập cho phép họ trở về nhà của mình. Nhưng, điều đó đã không xảy ra.

Các cô gái tham gia cuộc biểu tình dọc biên giới phía đông Khan Yunis ở phía nam Dải Gaza vào ngày 1 tháng 5 năm 2023 đánh dấu kỷ niệm 75 năm Nakba (Ảnh:AFP)

Chỉ đến những năm 1960, sự xuất hiện của Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO) với tư cách là lực lượng tổ chức cho người Palestine và sản sinh ra nhiều trí thức Palestine mới cho phép gần giống với những gì đã xảy ra vào năm 1948. Điều thú vị là vào thời điểm đó, khi việc trục xuất năm 1948 được nhắc đến, rất nhiều người đã đề cập đến việc trục xuất họ. Các tài liệu của Palestine được phổ biến khắp thế giới đã sử dụng những từ như thảm sát, chiếm đóng và trục xuất, đồng thời nhấn mạnh việc tước đoạt phần lớn cư dân gốc của Palestine mà không dùng đến từ Nakba.

Điều này có thể được xác minh bằng cách xem xét các tài liệu và tuyên bố chính trị của các đại diện chính của Palestine, bao gồm cả Chủ tịch PLO lúc bấy giờ là Yasser Arafat. Hơn nữa, trong văn kiện quan trọng đầu tiên về các nguyên tắc của PLO - Hiến chương Dân tộc Palestine nổi tiếng năm 1964 - từ Nakba không hề được nhắc đến dù chỉ một lần. Ngày 13/11/1974, Arafat xuất hiện trước Đại hội đồng Liên hợp quốc. Sau khi trích dẫn những cuộc đấu tranh khác nhau của các dân tộc thuộc Thế giới thứ ba, Arafat quay trở lại vấn đề nổi lên của người Palestine vào thế kỷ 19 với sự xuất hiện của cái mà ông gọi là cuộc xâm lược của người Do Thái năm 1881 và sự hiện diện của 1.250.000 người Palestine vào năm 1947.

Ở đó, ông nói rằng phong trào Phục quốc Do Thái “chiếm 81% tổng diện tích Palestine, trục xuất một triệu người Arập và chiếm đóng 524 thành phố và thị trấn, phá hủy hoàn toàn 385 thành phố, thị trấn... Căn nguyên của vấn đề Palestine nằm ở đây... Nó là của một dân tộc bị trục xuất khỏi quê hương, phân tán và hầu hết sống lưu vong và trong các trại tị nạn... hàng nghìn người dân của chúng tôi đã bị sát hại tại các thị trấn và thành phố của chính họ, hàng chục nghìn người bị buộc phải rời bỏ nhà cửa và đất đai cha mẹ, tiên tổ họ bị chĩa súng... không ai đã từng chứng kiến thảm họa mà có thể quên được trải nghiệm của mình”. Bài phát biểu của ông Arafat tại Liên hợp quốc bằng tiếng Arập và trong phiên âm tiếng Anh, từ thảm họa xuất hiện ba lần.

Trong Tạp chí Nghiên cứu Palestine, tạp chí chính trị và học thuật uy tín do Rashid Khalidi chỉ đạo, bạn sẽ tìm thấy gần 600 bài báo đề cập đến nó; tuy nhiên, hầu hết tất cả đều có từ những năm 1990 trở đi. Điều này có nghĩa là, mặc dù từ Nakba có lẽ đã được sử dụng trong ngôn ngữ hàng ngày của nhiều gia đình, nhưng nó không phải là một phần của diễn ngôn chính trị.

Trong Hội nghị quốc tế về vấn đề Palestine do Liên hợp quốc tổ chức tại Geneva vào ngày 29/8 - 7/9/1983, việc giải tán xã hội Palestine và việc chuẩn bị loại bỏ người Palestine được đề cập đến, nhưng từ Nakba cũng không xuất hiện. Hơn nữa, vào tháng 11/1988, Hội đồng Quốc gia Palestine đã họp và chính thức tuyên bố nền độc lập của Palestine. Trong tài liệu được phê duyệt, có đề cập đến vụ trục xuất năm 1948 nhưng từ Nakba cũng không xuất hiện. Một tháng sau, Arafat phát biểu tại Liên hợp quốc tại Geneva để tuyên bố độc lập của Nhà nước Palestine mà không sử dụng từ Nakba.

Cùng thời gian đó, Phong trào Kháng chiến Hồi giáo (Hamas) ra đời và công bố hiến chương công khai đầu tiên vào tháng 8/1988 mà không có từ Nakba xuất hiện. Phải mất vài năm từ này mới xuất hiện trên trang chính thức như một phần giải thích những gì đã xảy ra vào năm 1948. Nói chung, chúng ta có thể khẳng định rằng thuật ngữ Nakba không được sử dụng công khai và thường xuyên như một khái niệm chính trị cho đến những năm 1990.

Khái niệm Nakba chưa được tìm thấy trong các bản dịch sang các ngôn ngữ khác có thể bao hàm tất cả các sắc thái ý nghĩa của nó trong nguyên bản tiếng Arập. Nakba không chỉ liên quan đến khía cạnh nhận thức luận thuần túy mà còn bao gồm các khía cạnh văn hóa, tư tưởng, chính trị, giao tiếp và thậm chí cả phương tiện truyền thông. Theo đó, Nakba không chỉ đề cập đến các khía cạnh của sự tàn phá phần lớn Palestine và việc trục xuất những cư dân nguyên thủy của nó, mặc dù họ chống cự nhưng đã không ngăn chặn được vụ trục xuất và thảm sát hàng loạt vào năm 1948.

Sự xuất hiện của từ Nakba trên các phương tiện truyền thông chính thống có thể coi là một thành tựu chính trị và quan hệ công chúng đối với người Palestine. Giờ đây, khi kỷ niệm ngày thành lập Nhà nước Israel, các phương tiện truyền thông đại chúng buộc phải giải thích về thảm họa mà người Palestine phải gánh chịu bằng cách sử dụng từ Nakba trong tiếng Arập.

Nó không còn chỉ là một thảm họa như nhiều thảm họa khác nữa mà là Nakba, với tất cả sức nặng mà việc sử dụng từ này trong tiếng

Arập ám chỉ. Lĩnh vực diễn ngôn và không gian truyền thông là nền tảng trong cuộc xung đột Palestine - Israel. Theo nhà nghiên cứu người Palestine Amjad Alqasis, người Palestine cũng bắt buộc phải tạo ra diễn ngôn của riêng mình, điều này có thể đạt được bằng cách giới thiệu và thiết lập ngôn ngữ và thuật ngữ của riêng họ.

Israel đã thống trị những không gian ngôn ngữ đó trên phạm vi quốc tế trong nhiều thập kỷ. Tuy nhiên, Nakba là một quá trình vẫn tiếp diễn và gây ra nhiều hoạt động phản kháng khác nhau, khiến chính phủ Israel thậm chí phải ban hành luật về nó.

Thay đổi lớn so với những năm trước là người Palestine không còn xuất hiện như những “người tị nạn” đơn thuần bị chính phủ Arập “ra lệnh” chạy trốn khỏi Palestine như tuyên bố của Israel. Đúng hơn, giờ đây đã có sự thật rõ ràng rằng họ là nạn nhân của việc bị trục xuất khỏi lãnh thổ của mình.

Huyền Thanh Thanh (Tổng hợp)