Miền Bắc Việt Nam năm 1968 qua góc nhìn của nhà hoạt động chính trị người Mỹ

Susan Lee Sontag (16/01/1933 - 28/12/2004) là nhà văn, nhà phê bình, triết gia và nhà hoạt động chính trị người Mỹ, người được đánh giá là một trong những trí thức có ảnh hưởng nhất trong thế hệ của bà.

Susan Sontag đã tham gia tích cực vào phong trào phản chiến ở Mỹ trong thập niên 1960. Tháng 01/1968, cùng với hơn 500 nhà văn và nhà báo, Sontag ký vào bản cam kết “Không đóng thuế phục vụ chiến tranh Việt Nam”. Tháng 5/1968, Susan Sontag tới thăm miền Bắc Việt Nam và sau khi trở về, bà viết tiểu luận "Trip to Hanoi" (Chuyến thăm Hà Nội), xuất bản lần đầu trên Tạp chí Esquire, tháng 12/1968.

Trái với hình dung của nhiều độc giả, trong "Chuyến thăm Hà Nội", Susan Sontag không đi sâu miêu tả từng sự kiện, từng cảnh vật mà bà quan sát thấy ở miền Bắc Việt Nam, mà qua những trang viết đầy suy tưởng, những câu từ mang tầng tầng lớp lớp ý nghĩa, vừa cảm thông, vừa giễu nhại, bà như đang tự sự về tâm trạng ngổn ngang mâu thuẫn của mình khi được tiếp xúc với một Việt Nam bằng xương bằng thịt.

Khi nhìn Việt Nam từ xa, Sontag viết: “Nhiều năm đọc sách báo và xem phim thời sự đã gom góp trong đầu tôi một tập hợp những hình ảnh hỗn tạp về Việt Nam: những xác người chết cháy vì bom napalm, những người dân đạp xe, những thôn xóm lều tranh mái lá, những thành phố bị san phẳng như Nam Định hay Phủ Lý, những hầm tăngxê hình ống chỉ vừa đủ cho một người chui lọt nằm rải rác trên các vỉa hè Hà Nội, những chiếc mũ rơm dày mà các em học sinh thường đội để tránh bom bi”.

Nhưng khi được đến thăm và trực tiếp chứng kiến, trải nghiệm cuộc sống ở Việt Nam, Sontag nhận thấy Việt Nam không nên chỉ được nhìn nhận giản đơn như một nạn nhân của đế quốc Mỹ, mà là một cộng đồng, một thế giới quá khác biệt với nước Mỹ về văn hóa, ngôn ngữ, tâm lý, tính cách, tư tưởng. Một mặt, qua lăng kính của Sontag, miền Bắc Việt Nam có những điểm khiến tác giả cảm thấy “ngột ngạt”, như “thái độ e dè của người Việt đối với tình dục và việc thể hiện tình cảm riêng tư”, hay “ai cũng nói chuyện theo cùng một kiểu, và nói những thứ giống hệt nhau. Ấn tượng này càng được củng cố khi mà chúng tôi đi đến đâu cũng được chào đón bằng những nghi thức lặp đi lặp lại”.

Mặt khác, Việt Nam lại có những nét đẹp khiến tác giả “chết lặng”, “thẫn thờ” và “kinh ngạc”. Khi đến thăm ngôi mộ của một viên phi công Mỹ bị bắn rơi, “một ngôi mộ đắp cao được trang trí bằng những mảnh vụn động cơ máy bay và một phần cánh máy bay bẹp rúm, trông như một bức điêu khắc của Chamberlain”, Sontag đã phải thốt lên: “Làm sao những con người này, có vợ chồng, cha mẹ, con cái bị viên phi công ấy và các đồng đội của anh ta giết hại (sức tải của mỗi chiếc F-105 là bốn quả bom CBU31, có thể giết sạch mọi sinh vật không được che chắn trong phạm vi một cây số vuông), lại âm thầm cầm cuốc xẻng mà vun đắp một nấm mồ trang nhã cho viên phi công kia?… Liệu họ có thể thương xót anh không? Có tha thứ cho anh không?”.

"Chuyến thăm Hà Nội" là một hành trình tư tưởng của Susan Sontag. Nó khiến cho bà “không bao giờ có thể trở lại như trước được nữa”, và trong tâm trí bà, “cách mạng chỉ vừa mới bắt đầu” và sẽ còn tiếp diễn: “Trong những năm gần đây, Việt Nam đã ngự trị trong ý thức tôi như điển hình hoàn hảo cho nỗi khổ đau và ý chí anh hùng của “kẻ yếu”. Nhưng thực ra chính “kẻ mạnh” Hoa Kỳ mới là thứ ám ảnh tôi”.

Cuốn sách được NXB Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản tại Việt Nam với bản dịch của Phan Xích Linh. Để độc giả hiểu thêm về bối cảnh nước Mỹ vào thời điểm cuốn sách ra đời và quan điểm của tác giả về những vấn đề nóng bỏng ở Mỹ những năm 1960, cuốn sách in kèm một tiểu luận khác của Sontag mang tựa đề "Chuyện gì đang diễn ra ở Mỹ", xuất bản lần đầu trên Tạp chí Partisan Review năm 1967.

Với "Chuyến thăm Hà Nội", bên cạnh hành trình trở lại miền Bắc nước ta thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, độc giả còn được ghé thăm nước Mỹ và thế giới phương Tây trong những năm tháng đầy biến động này.

Trong cuốn sách có những thông tin, ý kiến, nhận định xuất phát từ góc nhìn cá nhân nên mang tính chủ quan của tác giả. Tôn trọng những ý kiến, nhận định đó và để bạn đọc có thêm tư liệu tham khảo, nhà xuất bản cố gắng giữ nguyên các ý kiến, nhận định của tác giả, đồng thời khẳng định đây là ý kiến riêng của tác giả, không phản ánh quan điểm của NXB Chính trị quốc gia Sự thật.